Thursday 9 December 2010

Vaihawm Dan Tuamtuam



Suahtakna om kei, democracy ut ung, ko leh ko vai kihawm nuam ung, ko leh ko khantohna ko mahmahin sem nuam ung, ka gam uh kem nuam ung, ka gil uh vah sak nuam ung, ka nu leh pa te uh lungkim takin kem nuam ung, ka naupangte uh pilna, siamna ,theihna tawh khangsak nuam, pattah nuam ung.... na ci maithei, tuate koi pan ngah ding, kua in hong pia thei, kua khut sungah om, kua in a honna tawhtang, key, chahbi, ciangkang tawi.... kua in hong pia nuam, kua in hong pia nuamlo, kua in hong suhsak nuam.... dawnna ngah hak dotna bawl baih...

Ukcip ut khang, ukcip hi ngei kei ung, ko leh ko vai kihawm minam hi ung, ko leh ko a kikemtheite hi ung, tua manin vaihawmna hong pia kik un.... tua bang ahih ciang makaite in mipite mai ah thu hong gen uh a, kammal pawlkhat i zak ngeiloh khawng om hi. Tua te bang hi a, bang a cihnopna uh hi ding hiam? Mipi tungah bang hong gen uh hi peuhmah hiam?

Democracy, Federation, Republic, Dictator, Autocracy, Aristocracy, Monarchy, Tyranny, Military Junta, Socialist, Tribal, Band, etc....

1. Dictator: Dictator cih ciang mi khat bek in gamsung thuneihna khempeuh ama khutsungah tawi cihna hi. Ama hanciamna tawh gam khat thuneihna ama khutsung tungsak, tua tawh gamsung vaihawm, ama gen bangbang, ama cih bangbang kua mah in kalh theilo, nial theilo, langpang theilo, kuppih theilo, etc hi giap lel hi. Amah pen kumpi innkuan pan piang cih bang hi tuanlo a, ama hanciamna ngiat tawh a lak, a suhsak thuneihna ahi hi. Ukcip na tawh kivaihawm hizaw den.

2. Military Dictator: Hih vaihawmna ah thuneipa, thuneihna a tawipa in galkap thahatna tawh a gam sungah vaihawm in thagum tawh a kul bangbang sem cihna hi. Thaulawng tawh vaihawm cihna hi a, siahuai diakdiak hi. Amah a thallot zo, a sawnpai zo, a suhsakzo a om mateng sem himai hi.

3. Military Junta: 'Junta' cih pen 'committee' cihna hi a, military committee cihna hi. Gamsung vaihawmna khempeuh galkap lak pan a lubawk pawlkhat committee sepna tawh gamsung ki kem, kivaihawm cihna hi. Dictator ahih leh mi khat bek vaihawmna hi a, junta ahih leh amah bek hilo in a vaihawmpih mi honkhat om cihna hi. Thuneihna nei tawmcikte khutsungah gambup vaihawmna om cihna hi.

4. Autocracy: Autocarat cih ciangin mi khat khutsungah thuneihna 'mong neilo' (unlimited power) om hi. Ama thu bekbek mah hipah a, dictator tawh a kibang hipian hi. Dictator cih ciang gitlohna tawh kithuah vaihawmna hidiak a, autocracy ah bel gitlohna leh thagum tawh 'ukcip' hilo in, ama thulo tawh vai khat mahmah zong kihawm vetlo cihna hi.

5. Monarchy: Monarchy cih ciang gamsung vaihawmna khat ah a lian bel leh a thunei pen hi a, vai khempeuh amah thukimpihna tawh a kisem hi. Thu khat peuh khentat ding ciangin kidonga, dictator bangin amah bek deihdan bek in kivaihawm hi khin pah lo in, ahih hang ama thukimpihna a om mateng thu kikhentat theilo hi. A tamzaw ah innkuan in a pia suksuk thuneihna hi. Monarchy a kizatna ah amau gamsung ah vaihawm, nasem, thu sai taktak pen midang koih uh a, tua te in sem in, mipi tungah vaihawm uh a, ahi zongin monarch kiang pan thukimpihna la tawntung uh hi. Feudalism tawh kivaihawmna ah amau Lord ahi uh hi.

6. Feudalism: Hih kivaihawmna ah Lord, vassals, leh fief om hi. A topa, nasemte leh ukcip a omte. British colonial hun in London ah kumpinu pen a lord hi a, amau colony ah nasem a a koih khempeuh uh vassal hi in, a ukcip uh mipi khempeuh fief ahi hi. Nang a koi pen na hi a le?

7. Aristocarcy: Hih vaihawmna ah gamsung mipil misiam leh thuthei penpente tengkhia in vaihawmna hi a, Greek gam khantohna leh a thupi mahmahna uh hih hang ahi hi. A muan penpen teng uh gamsung vaihawmna sem sak uh a, sum hau pen te hi masa khollo uh hi. Monarchy ah bel a haupenpen te zahtakna kawm tawh a kisemsak, kua mah in a tuh ngamlo hizaw a, pil man, siam man hi masa lo hi. Rome gam a thupit mahmah na hang pen aristocracy hoihtak in zangthei uh ahih man hi a, tuni tanin Rome thupina kitheihmawhbawl theih hilo hi. Ahi zongin amau zong Julius Ceaser sih khit ciang mipil misiam lak ah a hauzaw deuh tengin a tu, a tate uh vaihawmna pia suksuk ut uh ahih manin kiamlam hong manawh a, tua bang huaihamna gah hoihlo hangin amau bek hilo French Revolution cihte nangawn hong pian lawh hi. French Revolution ah sikcip mipi in kumpi vaihawmna luh in, kumpi pa khualai zangah mi khempeuh muh in a ngawng tan uh hi.

8. Socialism: Socialism ah gam sung van neih khempeuh mipi a hi a, a neituam mimal omlo hi. Bawngpi khat na neih leh a nawi na suk ciang a neilo na innvengpa na kholh dinghi a, amau nang neihloh a neih uh nang hong pia ding hi. Mimal neih omlo in kumpi a vive hi a, a vaihawmte a zonghi tuanlo hi. Buh leh bal khempeuh kumpi kiangah pia dingin amau mi khempeuh ading akisap bang un hong zeekkhia ding cih hi. A thu in hoih mahmah, a tak in a kizui kim theilo vaihawmna ahi hi. India bang partially socialist hi a, zeekkhop ahi thei teng kumpi in mipi ading hong zekkhia hi, a vekpi in hilo in.

9. Federation: Federal state zong a kici pen state tuamtuam in amau state sungah thuneihna a neih ban vuah, thuneihna pawlkhat gawmkhawm in laizang kumpi (Central government, or Federal government) bawl uh hi. USA bang amau state 50 teng kipawlkhawm in Federal Govt. a bawl uh hi. Laizang Kumpi in ama ut bangin Federal State sungah vaihawm khin pah theilo hi. Amau state ciat ah vaihawm khit ciang hih teng semkhawm ni ciin a kipawl uh ahi hi. Makai pawlkhat in hih bang kipawlna leh vaihawmna ei adingin zong a hoih pen ding hi ci thei zel uh hi.

10. Tyranny: Tyrant kici vaihawmpa in gitlohna tawh thuneihna sungah kivaihawm giapgiap, a langdo peuhmah a phuk giapgiap, midang hoihna ding peuhmah khual vetlo, ama innkuanpih hi in hi kei leh ama mimal phattuamna leh meetna ding lo peuh a su giapgiap vaihawmna hi a, a gamsung hi in a gampua ah hita leh ama mai a khak thei peuhmah a dawm vetlo, ama thuneihna a sut thei ding peuhmah a omsak vetlo vaihawmna ahi hi. Dictator sang siahuai zaw lai a, hehpihna nei vetlo tawh kibang hi. Dictator te in bel thuneih a ut hi lel a, gitlohna leh hazatna neu pen tawh kithuah cihte hi khin pahlo hi.

11. Democaracy: Mipi kivaihawmna kici a, mipi thuneihna zong kici hi. Amau tungah vaihawm ding, thunei ding, gam sung khantohna leh ki kepnate a sai ding mipi in amau deih penpen tel theihna ahi hi. A tel khit uh ciang a deih uh a bat kei leh mipi in khek thei, kitel kik ciang pai thei uh hi. Tua manin a pil, a siam, a khangto gam ah hih vaihawmna nam pen a kideihpen leh a kizang penpen suakta hi. Ahi zongin a mipi te a pil kei leh a tamzaw deihna cih pen a hoihlo lam in lehvaat thei hi. Thudik, thumaan tawh vai kihawmna gam ah democracy kankan omlo ahi hi.

12. Tribal: Hih kammal pen a kiza mun mahmah khat ahi hi. Minam neu leh khangkhia ciil te pen tribal stage ah om kici thei zel hi. Beh leh phung ciang a thupi sak lai 'band' te sang kal khat in sangzaw, ahih hang minam tuamtuam tawh gamkuam khat ah teeng khawm, vai khat hawm khawm, vaihawmna khat sungah nungta khawm cih state level lah a tung nailote dinmun ahi hi. A kipatna uh pianna gui kibanga, a pau a ham uh kibang lai in, ngeina tawndan cihte kibang khin lai hi. State level a tun uh ciang ngeina kibanglo, pianna gui kibanglo, beh leh phung kibang lianlo te tawh vaihawmna khat ah om khawm ding uh hi. Tua level lah a tung nailote tribal kici hi.

13. Band: A niam penpen beh leh phung, meltheih u leh nau ciang kipawlna leh vaihawmna pen band kici a, gam lak ah singgah, theipuam zong a vakvak lai primitive te sang lah kal khat sangzaw, ahih hang tuate bang phialin muh masak nek masak in a nei lai, kepsa, kholsa cih peuhmah a nei nailo dinmun hilai hi. Guaktanga puansilhlo te sang lah sangzaw, tribal ci a amau leh amau vaihawm ding chief, hausa nei zo ciang lah hilo, beh kipawlna cih ciang khawng tawh a buaibuai laite ahi hi. Kipawlna leh vaihawmna te laidal tawh gelhsa thukhun cih bang omlo a, amau sung kum upate vaihawmna hipen hi.

14. Primitive: Vaihawmna cih bang omlo, singgah minna peuh zuan, gamsa tatna peuh ah delh, man in ne, upa pen gelna bangin ta, khua kip mun kip cih neilo a kul huna kisuan ziauziau, pem ziauziau, puansilh vanzat kician cih neilo, lo neih, singpuak cih omlo, khut leh ciangkang tawh gilvahna ding ngah theih peuh zong... vaihawmna gelna cih omlo, a hun zui a gamta hilel...

A tom in i gelh sukbial bual a, theihpakna ding cihna hi a, a kicingin a gelh thei om leng zaknop kan ding hi. Mihing khantohna leh kivaihawmna leh nuntakzia a theite genna pan hih bangin kikhen hi.

1. Guaktang a nektawm gamlak ah zong, ganhing peuh that in ne lai (hunter).. 'primitive' level.
2. Beh leh phung, meltheih u leh nau, khua khat, kuam khat ciang tawh vai neihkhopna 'band'.
3. Pianna gui kibang, ngeina kibang, pau leh ham kibang, etc te 'tribal'.
4. Ngeina kibang khinlo, pau leh ham kibanglo, mi tuamtuam, etc vaihawmna khat nei khawm 'state' level.
5. State tuamtuam kipawl khawm in vaihawmkhopna laizang kumpi 'Federal Government' nei.

Ei pawl koi level ah i om tam aw? Tuaksuk ding maw kahto ding?

Cimphawng...


Hau Za Cin
Phuitong Liim
www.hauzacin.blogspot.com
Src:Zonet

No comments:

Post a Comment

 

Created And Designed by:TGDERIC